Sposoby rozpoczęcia postępowania karnego

Postępowanie karne wszczyna się w razie uzasadnionego podejrzenia, iż doszło do popełnienia przestępstwa. Oznacza to sytuację, w której nie jest jeszcze pewne, że do przestępstwa doszło, lecz zostało to na tyle uprawdopodobnione, że należy przeprowadzić postępowanie przygotowawcze w danej sprawie.

Podejrzenie takie może wynikać ze złożonego zawiadomienia lub z informacji powziętych przez organy ścigania we własnym zakresie. Bardzo często postępowanie przygotowawcze nie toczy się początkowo przeciwko konkretnej osobie lecz "w sprawie" (właściwy organ wydaje wiec postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia w którym określa o jaki czyn chodzi i jaka jest jego kwalifikacja prawna), a dopiero później podejrzanemu przedstawiany jest zarzut.

Istnieją zarazem różne tzw. tryby ścigania przestępstw.

1. Tryb ścigania z oskarżenia publicznego – tzw. publiczno skargowy, dotyczy większości przestępstw. Ich ściganiem zajmuje się państwo, oskarżycielem w postępowaniu sądowym jest tzw. oskarżyciel publiczny (np. prokurator). Wśród przestępstw tego rodzaju wyróżnia się :

  1. przestępstwa ścigane z urzędu - w ich przypadku każde uzasadnione podejrzenie, że doszło do przestępstwa powoduje obowiązek jego ścigania.
  2. przestępstwa ścigane na wniosek - przestępstwami tego rodzaju organy ścigania mogą zajmować się wyłącznie wtedy, gdy zażąda tego uprawniona osoba . Na przykład: w razie kradzieży na szkodę osoby najbliższej (art. 270 §3 Kodeksu Karnego), ściganie następuje wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego.

2. Tryb ścigania z oskarżenia prywatnego – tzw. prywatnoskargowy. Jest to w pewnym sensie uproszczony model postępowania karnego w którym akt oskarżenia przygotowuje, wnosi i popiera sam pokrzywdzony. Publiczne organy ścigania nie prowadzą postępowań w takich sprawach. Przestępstw ściganych w tym trybie jest stosunkowo niewiele i obejmują czyny względnie błahe, jak na przykład zniewagę, zniesławienie, naruszenie nietykalności cielesnej.

Niekiedy czynności właściwe dla postępowania przygotowawczego można prowadzić jeszcze przed jego formalnym wszczęciem (czyli przed wydaniem postępowania o wszczęciu śledztwa czy dochodzenia). Dotyczy to sytuacji gdy konieczne jest przeprowadzenie tzw. czynności sprawdzających (tj. gdy zachodzi potrzeba sprawdzenia prawdziwości faktów, które podano w zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa). Inną okolicznością wymagającą podjęcia działań przed formalnym wszczęciem postępowania jest konieczność zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa (ze względu na ryzyko ich utraty, zatarcia, zniekształcenia). W tych sytuacjach organy ścigania mogą prowadzić niezbędne czynności np. dokonać oględzin, pobrania materiału porównawczego lub dowodowego do badań (takiego jak krew osoby podejrzanej o prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu).

[stan prawny: lipiec 2015 roku]